باسمه تعالی
اهل بیت علیهم السلام احمد محمدی
چکیده:
سیرۀ اهل بیت علیهم السلام از موضوعات مهمی است که باید در عرصه های مختلف مورد توجه قرار گیرد. اهل بیت علیهم السلام مقرب ترین انسان ها به خداوند متعال بوده و سیرۀ آنان به عنوان برترین الگو برای بشر در تمام زمینه ها قابل بهره برداری می باشد. البته اهل بیت علیهم السلام همچون یک اقیانوس بی کرانند که هر کس به اندازۀ ظرفیت وجودی خود می تواند از آن توشه برگیرد ، زیرا اهل بیت علیهم السلام در افق بالا هستند که دست ما از شناخت حقیقی آنان کوتاه است ؛ اما می توانیم به اندازۀ همت و تلاش خود از سیرۀ آنان استفاده کنیم. زیرا ایشان بالاترین الگو برای بشریت هستند . شاخصه های بسیاری در سیرۀ اهل بیت علیهم السلام وجود دارد که قابل بررسی و بهره گرفتن می باشد ، اما در این مقاله به نمی از یم بی گران سیرۀ اهل بیت علیهم السلام پرداخته می شود و چند شاخصۀ مهم در سیرۀ اهل بیت علیهم السلام مورد بررسی قرار می گیرد. معنویت و تقوا، ایمان، اخلاص ، صبر و استقامت ، توجه به قران ، جدیت و تلاش ، مسؤولیت پذیری و مدیریت در عرصۀ نظامی و غیر نظامی از جمله شاخصه های مهم در سیرۀ اهل بیت علیهم السلام است که در این نوشتار به ان پرداخته شده است.
البته باید توجه داشت که در حقیقت سیرۀ اهل بیت علیهم السلام یک حقیقت واحد است که بسته به موقعیت و شرایط نمود خاصی پیدا کرده است و معصومین (ع) نور واحدند و حرکت انان در طول تاریخ ، علی‌رغم تفاوت ظاهری، در مجموع یک حرکت مستمر بوده است، که از لحظه وفات پیامبر(ص) شروع می‌شود و تا سال ۲۶۰ق به مدت ۲۵۰ سال ادامه پیدا می‌کند و همه آنها در این سال‌ها به دنبال یک هدف بوده‌اند.
کلید واژه: سیره ، اهل بیت علیهم السلام ، تقوا ، ایمان
مقدمه:
سیرۀ اهل بیت علیهم السلام یکی از منابع غنی ، ارزشمند و گرانسنگ در مباحث مختلف از جمله فرهنگی و اجتماعی می باشدو جا دارد که به عنوان منبعی مهم در موضوعات مختلف از آن استفاده شود و جا دارد که از لحاظ نظری و عملی به این موضوع مهم پرداخته شود. جامعه ما نیاز مبرم به پرداختن به سیرۀ اهل بیت علیهم السلام نشان دارد و از آفات بزرگ در جامعه ما دور شدن از سیرۀ اهل بیت علیهم السلام می باشد.
«سیره » در زبان عربی از ماده «سیر» است.« سیر» یعنی حرکت، رفتن، راه رفتن. «سیره » یعنی نوع راه رفتن. سیره بر وزن فعلة است و فعلة در زبان عربی دلالت بر نوع می کند. مثلا جلسه یعنی نشستن، و جلسه یعنی سبک و نوع نشستن. و این نکته دقیقی است. سیر یعنی رفتن، رفتار، ولی سیره یعنی نوع و سبک رفتار. آنچه مهم است شناختن سبک رفتار پیغمبر است. آنها که سیره نوشته اند، رفتار پیغمبر را نوشته اند. این کتابهایی که ما به نام «سیره » داریم سیر است نه سیره. مثلا سیره حلبیه سیر است نه سیره، اسمش سیره هست ولی واقعش سیر است. رفتار پیغمبر نوشته شده است نه سبک پیغمبر در رفتار، نه اسلوب رفتار پیغمبر، نه متد پیغمبر(سایت حوزه به نقل از مجموعه آثار شهید مطهری جلد 16).
از بهترین کتاب ها در زمینۀ سیرۀ اهل بیت علیهم السلام ، کتاب انسان ۲۵۰ ساله کتابی حاوی بخش‌هایی از سخنان امام خامنه‌ای، درباره زندگی سیاسی امامان شیعه. رویکرد محوری این کتاب، مبتنی بر نظریه انسان ۲۵۰ ساله است که زندگی امامان شیعه را علی‌رغم تفاوت ظاهری، در مجموع یک حرکت مستمر می‌داند که از لحظه وفات پیامبر(ص) شروع می‌شود و تا سال ۲۶۰ق به مدت ۲۵۰ سال ادامه پیدا می‌کند و همه آنها در این سال‌ها به دنبال تشکیل حکومت اسلامی بوده‌اند و این موضوع بسیار مهمی است که باید در بررسی سیرۀ اهل بیت علیهم السلام مورد توجه قرار گیرد.
تحقیق های زیادی در این موضوع انجام شده است از جمله کتاب سنن النبی (ص) علامۀ طباطبایی و کتاب سیری در سیرۀ اهل بیت (ع) شهید مطهری و کتاب های متعدد دیگری در این خصوص نوشته شده است.
در این تحقیق از روش کتابخوانی استفاده شده است و به کتابهای مختلف مرتبط با موضوع که شامل سیرۀ اهل بیت (ع) بوده است ، مراجعه شده است.
شاخصه های بسیار زیادی در سیرۀ اهل بیت علیهم السلام برای بررسی و الگو گیری وجود دارد . در این نوشتار به برخی از انها که اهمیت بیشتری دارند پرداخته می شود.
1.معنویت و تقوا:
تقوا از ریشه وقایه به معنای خود نگهداری و پرهیز از گناه می باشد. بیشترین سفارش در قران و در سیرۀ اهل بیت علیهم السلام روی معنویت و تقوا بوده است و صدها روایت در این موضوع وارد شده است. همان طور که اگر فردی با پای برهنه بخواهد از زمینی پر از خار و تیغ عبور کند ، از خود مراقبت می کند ،فرد متقی هم از خود مراقبت می کند که غبار گناه بر او ننشیند.تقوا هم انجام واجبات را در برمی گیرد هم ترک محرمات را. تقوا یک مرحله بالاتر ازایمان است و در بعد معنوی جایگاه بالاتری نسبت به ایمان دارد ؛ وقتی ایمان فرد قوی شود و به لوازم ایمان داشتن به خدا ، عمل نماید به جایگاه بالاتر معنوی یعنی تقوا می رسد. خداوند متعال در آیۀ 102سورۀ آل عمران می فرماید:« یا ایها الذین آمنوا اتقوالله حق تقاته و لا تموتن الا و انتم مسلمون ای اهل ایمان از خدا بترسید، چنانچه شایستۀ خدا ترس بودن است و نمیرید جز به دین اسلام.»
دروصیت پیامبر(ص)به ابوذر آمده است:«برتقوای الهی مواظبت کن که تقوی اساس همه اموراست.»
امام صادق(علیه السلام)درتفسیرتقوی فرمودند:«تقوی عبارت است ازآنکه خداتورادرآنجاکه امرفرموده غائب نیایدوآنجاکه نمی فرموده تورانبیند.»[سید بن طاووس،1389، ص223]
هر اندازه که فرد مسلمان تقوا را در خود بیشتر کند معنویت او نیز افزایش خواهد یافت و یکی از مؤلفه های مهم در افزایش معنویت ، رعایت تقوای الهی می باشد. تقوی سفارش همه پیامبران وامامان بوده است که خیردنیاوآخرت رابه همراه خواهدداشت.درروایتی ازپیامبراعظم(ص)نقل شده که«زنده بودن من برای شماخیراست.امامرگ من برای شماشرنخواهدبود،امادرزمان حیاتم سخنانم راخواهیدشنیدوبرای شمااستغفارمی کنم وامابعدازوفاتم تقوی پیشه کنیدوبرمن واهل بیتم نیکوصلوات بفرستیدزیراکه (اعمال)شمابانام ونام پدرانتان وقبایلتان برمن عرضه می گردد...»[همان، ص25]
کسب معنویت نیاز به تلاش دارد خداوند متعال در آیۀ 69سورۀ عنکبوت می فرماید:»والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا» و کسانی را که در راه ما جهد و کوشش کردند محققا به راه های خویش هدایت می کنیم . انسان می تواند با تلاش و مجاهدت ، ملکه تقوا را در خود تقویت کند ، و در مسیر معنویت پیش برود، تا به حد عصمت از گناه برسد . ازآیت الله العظمی بهجت (ره) نقل شده که فرموده اند:« نزدیک عصر ما هم دیده شده کسانی که مدعی بوده اند ، معصیت بجا نیاوردیم عالماً و عامداً، یعنی از روی علم و عمد معصیت به جا نیاوردیم] رضا باقی زاده، 1388،ص287 به نقل از گوهر های حکیمانه ص 59[
2.ایمان در سیرۀ اهل بیت (ع):
از مهمترین شاخصه ها در سیرۀ اهل بیت علیهم السلام ، ایمان می باشد. ایمان باور قلبی را می گویند و اثر این ایمان در رفتار و کردار انسان ظاهر می شود ؛ تا اعتقادات اسلامی در عمق جان مسلمان نفوذ نکند تأثیر کامل را نخواهد داشت. معنویت با ایمان رابطۀ مستقیم دارد و اصلاً معنویت بدون ایمان ، معنویت نخواهد بود ؛ ایمان مقدمۀ پیشرفت در معنویت است و از اولین پله های نردبان معنویت ،ایمان می باشد. اسلام اقرار زبانی به اسلام است و احکام مسلمان بر اقرار کننده بر اسلام جاری می شود ولی ایمان امری درونی و قلبی می باشد؛ ایمان یک مرحله بالاتر از اسلام است. اینکه در جامعه ای ، گناه فراوان شود، بیشتر ناشی از عدم باور قلبی و ایمان است وگرنه اکثر مردم می دانند که فلان عمل خلاف است ولی انجام می دهند؛ مانند پزشکی که از مضرت سیگار اطلاع دارد اما به خاطر عادت و وابستگی به آن، نمی تواند سیگار را ترک کند، یا همه می دانند که مرده حرکتی نمی کند و نمی تواند آسیبی به انسان وارد کند اما اکثر مردم از مرده می ترسند چون این علم در آنها به قلب نفوذ نکرده و تبدیل به باور نشده است؛ اما فردی که همیشه با میت سر و کار دارد، به خاطر کثرت تکرار این عمل ، دیگر از مرده ترسی ندارد و باور کرده است که مرده ضرری نمی تواند به او برساند.
ایمان یعنی تبدیل آگاهی و علم به باور و یقین ، یعنی از عقل به قلب رسیدن ، که لازمۀ آن تمرین و استمرار است. طبق آیات ابتدایی سورۀ بقره خداوند متعال هدایت قرآن را مخصوص کسانی می داند که ایمان به غیب دارند.آیات انتهایی این سوره نیز باز به مسألۀ ایمان پیامبر و مؤمنان به قرآن و ملاءکه و کتب آسمانی و پیامبران اشاره می نماید؛ و این اهمیت مسألۀ ایمان را نشان می دهد.
اگر ایمان در درون و قلب کسی راه یافت و این ایمان را با تلاش مستمر قوی کرد معنویت او بیشتر می شود .
در مسیر معنویت ،فرد با ایمان، باید اطلاع و آگاهی لازم را در زمینه دینی داشته باشد، تا انسان واجبات و محرمات را نداند چگونه می تواندعمل به واجبات و ترک محرمات کند . مطالعه رسالۀ عملیۀ مرجع تقلید از مهمترین کارها در این زمینه می باشد. ممکن است فردی ، آدم باایمانی باشد ، اما چون اطلاع از حلال و حرام خدا ندارد مرتکب گناه شود. بنابراین ایمان و معرفت باید همراه هم باشند و هر کدام به تنهایی کافی نیستند.
ایمان واقعی ، همراه خود عمل صالح را خواهد داشت ، همان طور که در آیات متعدد قرآن و روایات و سیرۀ اهل بیت علیهم السلام ، ایمان همراه با عمل صالح آمده است؛ ایمان و عمل صالح رابطۀ دو سویه دارند و همدیگر را تقویت می کنند.
آن کس که ایمان قوی به خدا داشته باشد، همیشه برای خدا کار می کند و شکست برای او معنایی ندارد. امام علی (ع) در این باره خطبه ی 171 نهج البلاغه در آستانه ی نبرد صفین فرموده اند:« (پروردگارا !) اگر بر دشمن پیروزمان ساختی ما را از تجاوز برکنار دار و بر راه حق استوار فرما و چنانچه آنها را بر ما پیروز گرداندی شهادت را نصیب ما فرموده و از شرک و فسادو فتنه ها، ما را نگهدار! کجایند آزاد مردانی که به حمایت از مردم خویش برخیزند؟ کجایند غیور مردانی که به هنگام نزول بلا و مشکلات مبارزه کنند؟ هان ای مردم !ننگ و عار پشت سر شما و بهشت در پیش روی شماست.»
همچنین حضرت علی (ع) در خطبه ی 156 در مورد ارتباط ایمان و عمل فرموده اند: « ایمان روشن ترین راه ها و نورانی ترین چراغهاست ، یا ایمان می توان به اعمال صالح راه برد و با اعمال نیکو ، به ایمان می توان دسترسی پیدا کرد. با ایمان دانش آبادان است و با آگاهی لازم ، انسان از مرگ می هراسد و با مرگ دنیا پایان می پذیرد و با دنیا توشه ی آخرت فراهم می شود و با قیامت بهشت نزدیک می شود و جهنم برای بدکاران آشکار می گردد و مردم جز قیامت قرارگاهی ندارند و شتابان به سوی میدان مسابقه می روندتا به منزلگاه آخرین رسند.»
همچنین حضرت در موردایمان محکم و ارتباط آن باعمل در خطبه ی 193می فرمایند:« ازنشانه های پرهیزکاران این است که او را اینگونه می بینی : در دینداری نیرومند، نرمخو و دور اندیش است ، دارای ایمانی پر از یقین ، حریص در کسب دانش ، با داشتن علم بردبار ، در توانگری میانه رو، در عبادت فروتن ، در تهیدستی آراسته ، در سختی ها بردبار ، در جستجوی کسب حلال ، در راه هدایت شادمان و پرهیز کننده از طمع ورزی می باشد. اعمال نیکو انجام می دهد و ترسان است روز را به شب می رساند با سپاسگزاری ، و شب را به روز می آورد با یاد خدا... روشنی چشم پرهیزگار در چیزی قرار دارد که جاودانه است و آن را ترک می کند که پایدار نیست، بردباری را با علم ، و سخن را با عمل در می آمیزد.»
3. اخلاص
از مهمترین شاخصه ها در سیرۀ اهل بیت (ع) اخلاص است، فردی که انتظار اجر و پاداش از کارش نداشته باشد، در صورتی که دیگران هم کار او را نبینند، برای خدا کارش را انجام می دهد و کاهش در روحیه جهادی او نخواهد داشت. امام خمینی (ره) در این زمینه فرموده اند: « دنیا با همه زرق و برق ها و اعتباراتش به مراتب کوچکتر از ان است که بخواهد پاداش و ترفیع مجاهدان فی سبیل الله گردد و جهاد فی سبیل الله بزرگتر از ان است که گوهر زیبای عمل خود را به عیار زفارف دنیان محک بزند.» ( مهدی مرندی، 1383، ص 60)
البته لازمۀ اخلاص که مقام بسیار بالایی می باشد ، مراقبت از نفس و محاسبه می باشد ونیاز به مجاهدت و تلاش مستمر دارد. امام خمینی (ره) خطاب به پاسداران در این زمینه فرموده اند: «اگر بخواهید به اسلام و ملت خودتان خدمت بکنید، اگر بخواهید خدمت شما دوام داشته باشد، اگر بخواهید خدمت شما پیش خدای تبارک و تعالی اجر داشته باشد، مقصد را مقصد الهی کنید، برای خدا قدم بردارید، مجاهده را برای خدا بکنید، پاسداری را برای خدا بکنید، شما خیلی زحمت می کشید، خیلی زحمت کشیدید، شما به اسلام حق دارید لکن جهاد کنید؛ جهاد نفس کنید.» ( همان، ص 94 و 93 )
البته از لوازم اخلاص این است که انسان کار بزرگی را که انجام می دهد، از خود نبیند ، بلکه از خدا ببیند و این ندیدن عمل باعث افزایش روحیه جهادی خواهد شد. امام خمینی (ره) در سخنانی در جمع فرماندهان سپاه در این زمینه فرموده اند: « امروز صبح بعد از ملاقات با تنی چند از پاسداران به این فکر افتادم که ای کاش من هم یک پاسدار بودم اینها چه می کنند و من چه کار، آنها می روند با دشمن اسلام می جنگند و من در اینجا هستم و نمی توانم. شما قدر خود را بدانید... عمده این است که قصدتان خالص باشد که بحمدلله است. روحیه این جوانان 20 ساله از اموری است که انسان را به تعجب وا می دارد.» ( همان، ص 58)این از عظمت روحی امام خمینی (ره) است که با وجود اینکه بنیانگذار نظام اسلامی و رهبر کبیر انقلاب بودند، نقش خود را اندک و دیگران را از خود بالاتر می دیدند. اخلاص و ایمان، مقدمه و لازمه داشتن روحیه جهادی می باشد و با آنها روحیه جهادی مضاعف می گردد.
بزرگترین صحنۀ جهاد جهاد با نفس است ، امام صادق علیه السلام در این زمینه فرموده اند:« نفست را به خاطر خودت به زحمت و مشقت بینداز ، زیرا اگر چنین نکنی ، دیگری خودش را برای تو به زحمت نمی افکند.» (شیخ حر عاملی،1380، ص 9)
امام خمینی (ره) در این زمینه فرموده اند: « اول باید اخلاصتان را قوی بکنید، ایمانتان را قوی بکنید، بعد دنبال کار بروید، به ان طوری که خدای تبارک و تعالی امر فرموده است و این اخلاص و ایمان، شما را تقویت می کند و روحیه شما را بالا می برد و نیروی شما جوری می شود که هیچ قدرتی نمی تواند مقابله بکند.» (موسسه قدر ولایت، 1388، ص 114و113)
مکرر در بیانات امام خمینی (ره) و امام خامنه ای به اهمیت موضوع ایمان در پیشرفت امور مادی و معنوی اشره شده است و یک کلید واژه پر تکراری در کلام ایشان می باشد حضرت امام خمینی (ره) در بره این موضوع فرموده اند: « توجه به خدای تبارک و تعالی و مبدا قدرت است که شما را پیروز می کند. قوه الهی در خودتان ایجاد کنید. این قوه الهی و قدرت الهی موجب این معنا می شود که خدای تبارک و تعالی طرف شما را بترساند، هر چند زیاد باشند، شما غلبه به انها بکنید.» (همان، ص 128)
ار اثار و نتایج معنویت، تکلیف مداری است که انسان با ایمان کار را به عنوان تکلیف الهی به صورت جهادی انجام می دهد. مقام معظم رهبری در این زمینه فرموده اند: « وقتی ما برای خدا کار کنیم، اگر به حسب ظاهر پیشرفت کردیم، خشنودیم، اگر پیشرفت هم نکردیم، باز هم خشنودیم. چون برای خدا کار کرده ایم. چون وظیفه مان را انجام داده ایم، چون ادای تکلیف کرده ایم... ما باید خودمان را علاج کنیم. باید متحول بشویم. باید به سمت حیات معنوی اولیای خدا حرکت کنیم. این علاج همه دردها در دنیا و برای همه است.» ( اداره تبلیغات سپاه، 1386، ص 60)
معنویت در حفظ قوانین روحیه جهادی مساله اساسی و مهمی است و باعث می شود انسان در برابر دشمنان بایستد و مقاومت کند و پیروز شود، مقام معظم رهبری در این زمینه می فرمایند: «معنویت، اسنان را در برابر مطامع استکباری و زیاد طلبی های دشمنان، بر می انگیزاند و راه را قدرتمند و با اراده و در نهایت پیروز می سازد. قوت قلب و شجاعت و نترسیدن یکی از اثار مهم معنویت است... معنویت تمامی گره های به تظاهر سخت و بازنشدنی را می گشاید. پیروزی در انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی، ازمایش بزرگ از این اثر ارزشمند معنویت بود.»(اداره تبلیغات سپاه، 1386، ص 57و56)
4.توجه به قران:
بهترین دستورالعمل کتبی برای کسب معنویت ، قرآن کریم می باشد که معصومین علیهم السلام ،قرآن ناطق و بهترین مبین این دستورالعمل می باشند، که ادعیۀ ایشان را قرآن صاعد و بهترین روش برای صحبت با خداوند متعال است.باید با انس با قرآن ، با تلاوت و تدبر و عمل به دستورات قرآن وبا حب اهل بیت (ع) وعمل به فرمایشات انسان ساز معصومین (ع) ، که بهترین راه و سریع ترین راه در معنویت است، معنویت را در خود، تقویت نمود، و مسیر قرب الی الله را با این وسیله های تقرب، پیمود.
قرآن کتابی است که بهترین دستورات تربیت تعالی معنوی انسان درآن وجوددارد.خداوندی که خالق انسان است وبه جزئی ترین امورونیازمندی های انسان آگاه است ،بهترازهرکسی می داندکه چه چیزی برای انسان مفیداست وچه چیزی مضراست وجامع دستورات خداونددرمعجزه جاویدپیامبر(ص)یعنی قرآن کریم جمع شده است.قرآن سفره ای آسمانی والهی است که هرکس به اندازه سعۀوجودی خودمی تواندازآن بهره ببردامام خمینی(ره)دراین موردفرموده اند:«اگراعمال خودتان راباقرآن کریم وفق دادید،بااحکام اسلام وفق دادیداگراخلاق خودتان رااخلاق قرآن کردیداگرنفس خودتان راتصفیه کردیدباک ازهیچ چیزنداشته باشید».(معاونت تبلیغات سپاه، 1389، ص155)همچنین ایشان درجای دیگردرموردرابطه عرفان وقرآن فرموده اند:«قرآن کریم مرکزهمه عرفان هاست مبداهمه معرفت هاست لکن فهمش مشکل است...مااین قدری که ازمان می آیددنبالش برویم درعمل درعلم ودراخلاق ودرسایرچیزهاواگرهمین قدرهم برویم، خوب جنات عدن است، جنات هست لکن آنی که مقصدانبیابود،جنات هم بود،چیزی دیگری ورای اینهابودبهشت هم نبودخوف جهنم هم نبودعشق به بهشت هم نبودیک مساله دیگری فوق این مسائل بود،خوب دست ماازآن کوتاه است.»(مؤسسۀ قدر ولایت، 1388، ص54)
انس باقرآن ازاهمیت بالایی برخورداراست واهل بیت علیهم السلام درمواقع مختلف نسبت به انس باقرآن سفارش نموده اندامام علی(ع)دراین زمینه فرموده اند:«بدانیدکه بعدازقرآن دیگرکسی فقیرنیست.پس برای دردهایتان ازقرآن شفابجوییدوبرای گرفتاری هایتان ازقرآن مودبخواهیدزیرادرقرآن شفای ازبزرگترین دردیعنی کفرونفاق وگمراهی است.ودرجای دیگرفرموده اند:«قرآن رافراگیریدکه نیکوترین کلام است وازنورش طلب شفاکنیدزیراقران موجب شفای سینه هاست.»ودر( حمزه کریم خانی ب، 13 ص9)عرفای الهی نیزسفارش مهم شان به قرآن بوده است وتاکیدویژه ای بر انس باقرآن وتلاوت باتدبیردرقرآن داشته اند.عارف واصل حضرت آیت ا...العظمی بهجت (ره)فرموده اند:«اگرکتابی بودکه عکس اشیاء رانشان می دادآن کتاب همین قرآن است که بهشت وجهنم رانشان می دهدبااین همه مااین گونه بی تفاوت هستیم وبه دنیادل بسته ایم.»(همان ص 27)همچنین ایشان جای دیگرفرموده اند:«خدامی داندقرآن برای اهل ایمان-مخصوصااگراهل علم باشند- چه معجزه هاوکراماتی داردوچه چیزهایی ازآن خواهنددیدبرنامه قرآن آخرین برنامه انسان سازی است که دراختیارماگذاشته شده است ولی ماازان قدردانی نمی کنیم.اهل تسنن قرآن وما عترت راآن گونه که بایدنشناختیم وقدرندانستیم.( همان ص27) همچنین استادایشان آ یت ا...سیدعلی قاضی(ره)درباره عظمت قرآن فرموده اند:«دستورالعمل قران کریم است «فیه دواء کل داء و شفاء کل عله» آن قرة العین مخلصین را، جلوی چشم همیشه داشته باشیدوباآن هادی طریق مقیم وصراط مستقیم سیرنماییدوازجمله سیرهای شریف آن قرائت است به حسن صورت وآداب دیگرخصوص دربطون لیالی(همان ص25)
5.صبر و تحمل مشکلات
از شاخصه های مهم سیرۀ اهل بیت (ع) ، تحمل مشکلات است .استقامت و صبر و تحمل مشکلات، کلید فتح و پیروزی است و در قران و روایات به ان تاکید ویژه ای شده است.
در حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل شده است :« بردباری ، راستگویی ، خویشتنداری و خوش رفتاری از اخلاق پیامبران می باشد.» ( طباطبایی، 1388، ص 44). حضرت علی (ع) در خطبه ی 176 در همین زمینه می فرمایند:« عمل صالح! عمل صالح! سپس آینده نگری و استقامت! استقامت! آنگاه بردباری ! بردباری! و پرهیزکاری ! پرهیزکاری! برای هرکدام از شما عاقبت و پایان مهلتی تعیین شده ، بانیکوکاری بدانجا برسید....»
همچنین حضرت در کلامی کوتاه ولی دقیق و آموزنده در حکمت 386 فرموده اند:« جوینده ی چیزی یا به آن یا به برخی از آن خواهد رسید.» امام علی (ع) بردباری را منشأ همت بلند می دانند و در جمله ی مختصر و پر محتوا ی دیگری در حکمت 460 نهج البلاغه می فرمایند:« بردباری و درنگ هم آهنگند و نتیجه ی آن بلند همتی است.» پس باید برای داشتن همت بلند، صبر و استقامت را تقویت نمود. و ایستادگی در برابر مشکلات و مصیبتها می تواند تمرینی برای رسیدن به همت والا باشد.
مولای متقیان (ع) در خطبه ی متقین در مورد ضرورت صبر در برابر سختی های دنیا می فرمایند:« دلهای پرهیزکاران اندوهگین و مردم از آرارشان در امان ، تن هایشان لاغر و درخواستهایشان اندک و نفسشان عفیف و دامنشان پاک است. در روزگار کوتاه دنیا صبر کرده ، تا آسایش جاودانه قیامت را به دست آورند، تجارتی پر سود که پروردگارشان فراهم فرموده ، دنیا می خواست آنها را بفریبد ، اما عزم دنیا نکردند ، می خواست آنها را اسیر خود گرداند که با فدا کردن جان ، خود را آزاد خواستند.» همچنین در همین زمینه حضرت در خطبه ی 176 فرموده اند:« در عمل به دستورات کتاب خدا و در ادامه ی راهی که فرمان دار و بر روش درست بندگان او استقامت داشته باشید و پایدار مانید.» حضرت توجه به جاودانگی آخرت می دهند تا همت انسان به جای ایام اندک دنیا صرف آخرت گرددو انسان با تجارتی پرسود از چیز فانی کالای باقی را به دست آورد، و هنگامی که همت مضاعف گردید ، عمل هم به دنبال آن مضاعف می گردد.
مقام معظم رهبری در این زمینه فرموده اند: « سنت الهی این است. «فان مع العسر یسرا» (سوره انشراح آیه 5) اگر سختی ها را تحمل کردید، خدای متعال درهای فرج را خواهد گشود. اگر مجاهدت در راه خدا را به جسم و نفس خودتان هموار کردید، خدای متعال روشنایی فرج را به شما نشان خواهد داد و درهای فرج را به روی شما باز خواهد کرد. «و من یتق الله یجعل له مخرجا و یرزقه من حیث لایحتسب» ( سوره طلاق، ایه 3و2) خدای متعال به برکت مجاهدت و به شرط ایستادگی و به شرط ایستادگی، بیرون از دایره محاسبه معمولی عقول بشری، درها را باز می کند و راه ها را هموار می نماید.» (اداره تبلیغات سپاه، 1386، ص 233)
امام خمینی (ره) در زمینۀ طبیعی بودن وجود مشکلات و ضرورت تحمل آن، در جمع مسولین سپاه فرموده اند: « هر انسانی که مشغول کاری می شود البته مشکلات دارد و کسی که بخواهد مشکلی در کاری نباشد باید مثل مرده ها در قبرستان برود و یا منزوی باشد، اگر قرار باشد افراد متعهد کنار بروند، مسوول هستند. انان که کمر برای حفظ اسلام بسته اند، باید اگر همه هم رفتند، انها بمانند.» فردی که به خدا توکل کند، دیگر مشکلات مادی نمی تواند او را از پای در اورد. زیرا مشکلات مادی محدود هستند و در برابر عظمت خدا چیزی به حساب نمی ایند. امام خمینی (ره) در این زمینه فرموده اند: «مشکلات، مشکلات مادی است، مشکلات مادی در مقابل معنویت نمی تواند عرض اندام کند. انها که به معنویت مجهزند، آنهایی که به خدا متصل هستند و انهایی که به مبدا وحی متصل هستند، انها را امور مادی از مقاصد خودشان باز نمی دارد.» (معاونت تبلیغات سپاه، 1389، ص 186) امام خامنه ای نیز در این زمینه به پاسداران سفارش فرموده اند: «کارتان را یک کار الهی بدانید، این شرط اول، باید قدرت تحمل داشته باشید. این خصوصیت لباس شما و کار شما و شغل شما است. خودتان را باید اماده کنید، برای اینکه مشکلات را تحمل کنید.» (عزت الله معتمد، 1388، ص 181)
6. مسؤولیت پذیری
از شاخصه های مهم دیگر در سیرۀ اهل بیت علیهم السلام مسوولیت پذیری است. فردی که تابع اهل بیت علیهم السلام داشته باشد از مسوولیت بزرگ و کارهای سنگین نمی ترسد ، بلکه در حد توان خود مسوولیت های بزرگ را انجام می دهد.
اهل بیت علیه السلام در طول زندگی پر برکت خود بزرگترین مسؤولیت ها را پذرفتند و به بحو احسن از عهدۀ آن بر آمدند.از مسؤولیت هدایت انسان ها گرفته تا تشکیل حکومت اسلامی و مسؤولیت های متعدد دیگر.
امام خامنه ای در این مورد فرموده اند:«به اعتقاد بنده سه بخش عمده در مسؤول وجود دارد سه آمادگی و احساس مسوولیت: اول اینکه برای نفس کار و عمل اماده باشد. تنبلی و بی حالی و سهل انگاری و کار را به دست حوادث و قضا و قدر سپردن، اولین بلایی است که ممکن است یک مدیر را از صلاحیت کافی و لازم، ساقط کند. جدی بودن در کار، ارام نداشتن برای کار، احساس مسوولیت برای اصل اقدام و کار و وظیفه ای که بر عهده گرفته، بسیار مهم است. به همین جهت هم هست که اگر کسی واقعا در بخشی از بخشهای کشور احساس می کند که کفایت لازم برای این کار را ندارد، معلوم نیست که پذیرش ان کار، شروع باشد. چون قبول این کار، به معنای این است که تعهد کند و بپذیرد که این کار را به انجام برساند. این بدون کفایت و لیاقت امکان پذیر نیست.» (معاونت تبلیغات سپاه، 1389، ص 75) البته این به معنای قبول هر مسوولیتی توسط هر فردی نیست، چه بسا گاهی روحیه جهادی باعث شود فرد یک مسوولیت را نپذیرد. زیرا می بیند که فرد بهتر از او برای انجام کار وجود دارد و قبول مسوولیت را خیانت به نظام می داند. مقام معظم رهبری در این زمینه فرموده اند:«اگر در جایی احساس کردید که مسوولیت شما موجب این است که کارها را که بشود، حتما مسوولیت را واگذار کنید.... آقایی است که اشتغالات خیلی زیادی دارد... این به کارها نمی رسد همین طور در آنجا مانده است. این شغل را به یک نفر دیگر واگذار کنند که بیاید سریع این کار را انجام بدهد. یعنی این طور نباشد که برای ما، شغل مسالۀ اول باشد، مساله اول کار است.» (همان، ص 91) مقام معظم رهبری درباره نقش مهم احساس مسوولیت و ارتباط ان با نقش ایمان، فرموده اند: «ایمان باید همراه بشود با احساس مسؤولیت، یعنی انسان یک وظیفه ای را متوجه به خود بداند، بداند وظیفه دارد. بدون احساس مسوولیت، این ایمان کارایی خود را از دست خواهد داد. این دو عنصر باید همراه بشود با شجاعت، رشادت، روحیه امدن به میدان، توجه به قدرت درونی خود، چون یکی از چیزهایی که هر مجموعه ای را ، هر ملتی را ، هر سپاهی را ، دچار انهدام می کند، این است که از قدرت خود غافل بماند.» (عزت الله معتمد، 1388، ص 220)
7. جدیت و تلاش
جدیت و تلاش عنصر جدایی ناپذیر، زندگی اهل بیت علیهم السلام است و اصل اساسی زندگی آنان تلاش و مجاهدت مستمر و خستگی ناپذیر و دوری از کم کاری و سستی در کار می باشد.
سیرۀ پیامبر اعظم (ص) بزرگترین الگو در جدیت و پرکاری می باشد . امام خمنه ای مد ظله العالی در این زمینه فرموده اند:« سیره نبی اکرم در دوران ده سالۀ حاکمیت اسلام در مدینه ، یکی از درخشان ترین – و گزافه نیست بگوییم درخشان ترین- دوره های حکومت در طول تاریخ بشری است. باید این دورۀ کوتاه و پرکار و فوق العاده تأثیرگذار در تاریخ بشر را شناخت.(امام خامنه ای،13964، ص 35)
مقام معظم رهبری در مورد دیگری در این زمینه فرموده اند:« ان جاهایی که موفقیتی نبود، ناشی از چند عامل بوده است که کم کاری و کم ابتکاری از جمله انهاست، این ها به مدیریت مربوط می شود. مدیریت های ضعیف، معمولا کارشان، ابتکارشان و پزینش انسان های کار امدشان کم است، یا این که در مقابل امواج فرهنگی غرب تسلیم می شوند... یک مدیر اگر در مقابل این ها حالت وادادگی پیدا کرد، همین چیزهایی که پیش امده (ضعف فرهنگی) پیش می آید. وادادگی مدیران، یگی از مهمترین و مؤثرترین و مضرترین عواملی است که دستگاه های فرهنگی را به انحراف می کشاند.» (همان، ص 89)
یکی از لوازم داشتن جدیت و تلاش، داشتن وجدان کاری است. وقتی فرد خود را در برابر مردم و بیت المال و خون شهدا مسؤول بداند، وجدان کاری خواهد داشت و بدون داشتن وجدان کاری روحیه جهادی محقق نمی شود. مقام معظم رهبری در این زمینه فرموده اند:« من می خواهم یک نکته را که واقعا در کشور ما باید رویش قدری کار بشود، عرض بکنم و آن وجدان کاری است که باید در کارکنان ما خیلی زیاد تزریق و تلقین بشود،... باید به وجدان کار، و وجدان آن وظیفه و مسوولیتی که بر دوش هر یک از افراد شماست، خیلی اهمیت بدهید و آن را احیا کنید. امروز کار در کشور ما، باستی پر تلاش انجام بگیرد. بدون وجدان کار هم نمی شود.» (همان، ص 97) البته این جدیت و تلاش باید همراه با بکار گیری همه ظرفیت های ممکن باشد و این لازمۀ یک مدیریت جهادی می باشد. مقام معظم رهبری در این زمینه می فرمایند: «تلاش مجاهدت امیز و تلاش سخت؛ یعنی بکار گیری عقل، علم، تخصص و تجربه و به کار بردن همه ظرفیت دستگاه تحت مدیریت، برای رسیدن به ارمان های نظام اسلامی، رفتار دینی است. اگر یک مسوول خیلی هم مقدس مناسب باشد، اما از ظرفیت خود برای کار و تلاش استفاده نکند، رفتار دینی او ناقص است...البته مسؤول متدین کسی است که این ضوابط را در زندگی خود به عنوان اصول حتمی و غیر قابل تخلف در نظر داشته باشد.» (همان، ص 101)
امام خمینی (ره) خود الگوی جدیت و تلاش مستمر و خستگی ناپذیر بودند. « یکی از خدمتگزاران جمهوری اسلامی می گوید: خدمت امام رسیدم و عرض کردم من از کار کردن خسته شده ام. کارهایم خیلی زیاد است و توان انجام آنها را ندارم اگر ممکن است، دیگری را به جای من نصب کنید، تا من کمی استراحت کنم. امام در پاسخ فرمودند: « اگر بناست کسی دست از کار بکشد و از وظیفه شانه خالی کند من از شما اولی هستم، چون با این سن پیری و خستگی فراوان، بیشتر نیاز به آسایش دارم. من شرمنده شدم و دیگر حرف نزدم.» (عباس شفیعی، 1387، ص 151)
در این زمینه بکار گیری همه توان برای رسیدن به هدف مقام معظم رهبری خطاب به پاسداران فرموده اند: «همه تلاش و ابتکار خلاقیت و دانش و تخصص و ایمان و صفا و معنویت خود را باید به کار گیرد تا بتواند نقش تاریخی خود را برای دنیا نه فقط برای ایران اسلامی تعیین کننده است ایفا کند.» (عزت الله معتمد، 1388، ص 179) و این اهمیت کار سپاه و پاسداران سپاه را نشان می دهد که طبق گفته فرمانده معظم کل قوا در کل عالم تاثیر گذار می باشد.
ایشان در جای دیگر درباره جدیت و تلاش در پیشبرد اهداف نظام در دیدار با پاسداران فرموده اند:« عزیزان من لحظه ای نباید متوقف شد. باید دائم در حال پیشرفت بود؛ چون دشمن منتظر توقف است تا حمله کند. بهترین راه برای متوقف کردن حمله دشمن و بر هم زدن آرایش او، حمله شماست. پیشرفت شما حمله به دشمن است.» (همان، ص 200) فرماندهی معظم کل قوا تاکید ویژه ای بر مجاهدت و تلاش برای رسیدن به اهداف والای مادی و معنوی دارند. ایشان در این زمینه فرموده اند:« امروز حرف اصلی من به شما عزیزان و ملت ایران این است که به هیچ فردی، به هیچ ملتی، به هیچ جمعیتی، از خزانه غیب الهی، هیچ چیزی نمی دهند، مگر با تلاش و کوشش... «لیس للانسان الا ما سعی» (سوره نجم، ایه 39) هم در دنیای مادی این طور است؛ یعنی ملت هایی که کار کنند، فکر کنند، ابتکار کنند، سختی ها را تحمل کنند، به امکانات مادی و رفاه و پیشرفت خواهند رسید و هم در میان معنویات این گونه است. ملت هایی که تلاش کنند، مجاهدت کنند، ایثار کنند و از کار و فداکاری نترسند، خدای متعال به آنها همه چیز را خواهد داد.» (اداره تبلیغات سپاه، 1386، ص 331)
8.عرصه نظامی:
هر چند اهل بیت علیهم السلام در مدت زمان اندکی حاکمیت ظاهری داشتند ، اما همین زمان اندک الگوهای بسیاری در خود برای بشر به یادگار گذاشته است. از جمله این موارد مباحث نظامی است زیرا اهل بیت علیهم السلام دشمنان بسیاری داشتند و در زمان حکومت کوتاه خود با جنگ های متعددی روبرو بودند.
امیرالمؤمنین ،امام علی (ع) در حدیثی فرموده اند: « جهاد دری است از درهای بهشت که خداوند آن را بر روی خواص دوستان خود گشوده، چنان که جهاد، لباس تقوا زره محکم الهی و سپر قوی اوست.» ( فرقانی، 1377، ص 37، به نقل از نهج البلاغه، خطبه 27).
بزرگترین منبع در این موضوع گنجینۀ عظیم نهج البلاغه امیر مؤمنان علیه السلام می باشد. ایشان در بحبوحۀ مسائل نظامی از مباحث اخلاقی نیز غافل نشده و در نامه ای به شریح بن هانی که از فرماندهان سپاه حضرت بودند در خصوص اخلاق فرماندهی می فرمایند: « خدا را در هر صبح و شام بپرهیز، بر خود از دنیاى فریب دهنده بترس، و در هیچ حال از آن ایمن مشو. و آگاه باش اگر خود را از امور فراوانى که دوست دارىبه خاطر ترس از زیان آن بازنگردانى، هواهاى نفس وجودت را به بسیارى از زیانها مى کشاند.پس نفس خود را از هوسها مانع شو و بازگردان، و تندى خشمت را دفع کننده و کوبنده باش.» ( دشتی، 1380،ص 595)
ایشان همچنین در موضوعات جنگی نکات دقیقی را مد نظر داشتند ، از جمله در دستورالعمل خود به فرماندهان فرموده اند:« چون بر دشمن فرود آمدید یا دشمن بر شما فرود آمد، باید که لشکرگاهتان بر فراز بلندیها یا دامنه کوهها یا در بین رودخانه ها باشد تا شما را پناهگاه بود و دشمن را مانع . و باید که جنگتان در یک سو باشد یا
دو سو. دیده بانها بر سر کوهها و تپه ها بگمارید تا مباد، که دشمن از جایى که مى ترسید یا خود را در
امان مى دانید، بناگاه ، بر شما تاخت آورد. بدانید که مقدمه لشکر، همان چشمان لشکر است ، و چشمان
مقدمه ، طلایه داران هستند. از پراکندگى بپرهیزید. چون فرود مى آیید همه فرود آیید، و چون کوچ مى کنید
همه کوچ کنید. هنگامى که شب در رسید، نیزه ها را گرداگرد خود قرار دهید. به خواب مروید یا اندک اندک
بخوابید.» ( دشتی،1380، 493)
امام خمینی (ره) که خود الگوی بزرگ معاصر در تبعیت از اهل بیت (ع) بودند، به مردم به ویژه رزمندگان توصیه هایی داشتند ، ایشان در این زمینه فرموده اند:« آن چیزی که از شما پاسدارها و رفقای خودتان و همه پاسدارهای ایران، من توقع دارم این است که آن جهات لطیف اسلامی را حفظ کنید. انسان اگر آن جهت روحانیت اسلام را، آن جهت معنویت اسلام را حفظ بکند، یک آدم می شود، صد تا، یک آدم می شود هزار تا، اگر چنانچه آن خط معنوی را رشد دادید، یکی تان یک فوج می شوید، یک نفر دیگر نیستید... یک قطره می شود دریا.» (معاونت تبلیغات سپاه، 1389، ص 55و54، به نقل از صحیفه امام خمینی (ره) ج 7 ص 478)
این صحبت امام خمینی (ره) همان الگو گیری از اهل بیت (ع) است. پیامبر (ص) و یاران ایشان است که در جنگ های صدر اسلام عده ای اندک در برابر انبوه لشکر کفر می ایستادند و مبارزه می کردند و پیروز می شدند در این پیروزی ناشی از معنویت و روحیه جهادی است. پیروزی نظام مقدس جمهوری اسلامی خود از نتایج روحیه جهادی است و همچنین مقاومت 8 ساله نظام در برابر ابرقدرتها ناشی از روحیه جهادی و ایمان و توکل به خدا بود. امام خمینی (ره) در زمینه مبارزه نظام اسلامی با دشمنان فرموده اند:« اینها می خواهند محاصره اقتصادی بکنند. اینها می خواهند محاصره نظامی بکنند نه ما از محاصره اقتصادی است می ترسیم کسی که اسلام را، نهضت اسلامی را منشا همه چیزها می داند و می خواهد مجاهده کند... این خوف از این ندارد که کسی حمله بکند همان طوری که ان جا یک نفرشان مقابل هزار نفر استادند، شما هم یک نفرتان مقابل هزار نفر انشاء الله می ایستید و دفاع از مملکتتان می کنید.» (موسسه قدر ولایت، 1388، ص 123).
9.مدیریت در سیرۀ اهل بیت (ع):
اهل بیت علیهم السلام بزرگترین مدیران در طول تاریخ بشر بوده اند و با کمترین امکانات و در سخت ترین شرایط بالاترین بازدهی و بهترین مدیریت را داشته اند. توجه به کلیات و امور مهم تا توجه به کوچک ترین و ریزترین امور در سیرۀ اهل بیت علیهم السلام بسیار دقیق و حساب شده دیده می شود. دستورات ایشان در مدیریت اداری و نظامی بهترین دستورات برای الگو برداری می باشد. امیرالمؤمنین (ع) در نامه ی 53 به مالک اشتر در این مورد فرموده اند:« در کارهای آنان به گونه ای بیندیش که پدری مهربان درباره ی فرزندش می اندیشد... رسیدگی به امور کوچک آنان را به خاطر رسیدگی به کارهای بزرگشان وامگذار ، زیرا از نیکی اندک تو سود می برند، و به نیکی های بزرگ تو بی نیاز نیستند. برگزیده ترین فرماندهان سپاه تو، کسی باشد که از همه بیشتر به سربازان کمک رساند و از امکانات مالی خود بیشتر در اختیارشان بگذارد ، به اندازه ای که خانواده هایشان در پشت جبهه و خودشان در آسایش کامل باشند ، تا در نبرد با دشمن، سربازان اسلام تنها به یک چیز بیندیشند. همانا مهربانی تو نسبت به سربازان ، دلهایشان را به تو می کشاند و همانا برترین روشنی چشم زمامداران ، برقراری عدل در شهرها و آشکار شدن محبت مردم نسبت به رهبر است...پس آرزوهای سپاهیان را برآور و همواره از آنان ستایش کن.» می بینیم که چطور این امور جزئی ولی مهم از دیدگاه مولای متقیان(ع) مورد توجه است و ایشان با حل مسائل فرعی زمینه را برای پرداختن کامل به مسأله ی اصلی مهیا می نمایند.از نظر حضرت علی (ع) رسیدگی به امور مالی و رفع مشلات خانواده های سربازان را در همت و کار مضاعف سربازان مؤثر می دانند.
همچنین حضرت در ادامه ی نامه ی 53 که از منشورهای مهم حکومتی است و جادارد جمله به جمله این نامه مورد بررسی دقیق قرار گیرد و دستورالعمل های مختلف حکومتی را از آن استخراج کرد، چنین می فرمایند:« در امور کارمندانت بیندیش و پس از آزمایش به کارشان بگمار ، و با میل شخصی و بدون مشورت با دیگران آنان را به کارهای مختلف وادار مکن، زیرا نوعی ستمگری و خیانت است. کارگزاران دولتی را از میان مردمی با تجربه و باحیا ، از خاندان های پاکیزه و با تقوی که در مسلمانی سابقه ی درخشانی دارند ، انتخاب کن ، زیرا اخلاق آنان گرامی تر ، آبرویشان محفوظ تر ، طمع ورزی شان کمتر و آینده نگری آنان بیشتر است ، سپس روزی فراوان برآنان ارزانی دار ، که با گرفتن حقوق کافی در اصلاح خود بیشتر می کوشند و با بی نیازی ، دست به اموال بیت المال نمی زنند... سپس رفتار کارگزاران را بررسی کن و جاسوسانی راستگو و وفا پیشه بر آنان بگمار که مراقبت و بازرسی پنهانی تو ، از کار آنان سبب امانت داری و مهربانی با رعیت خواهد بود و از همکاران نزدیکت سخت مراقبت کن....» باز هم نکات بسیار دقیق و مهم مورد نظر حضرت می باشد. مشورت در انتخاب افراد برای مسؤولیتها،توجه به تجربه و سابقه نیک، تأثیر مثبت کافی بودن حقوق در همت و کار مضاعف و نظارت پنهانی از جمله ی این نکته های ارزشمند می باشند.
نتیجه گیری:
. ایمان و معنویت و داشتن اخلاص نکته اصولی در سیرۀ اهل بیت (ع) است. انتظار پاداش و تشویق مردم را نداشتن و فقط تکیه داشتن بر خداوند متعال نکته مهمی که مورد تاکید اهل بیت علیهم السلام می باشد ،همان طور که خود نیز این گونه بودند.همت و تلاش متکی به نیروهای الهی منجر می شود به افزایش توان مقاومت و ایستادگی در برابر دشمن می شود. داشتن قدرت تحمل و صبر در سختیها از شاخصه های مهم دیگر در سیرۀ اهل بیت علیهم السلام می باشد. مسؤولیت پذیری مولفه دیگری است که امری دقیق می باشد. نپذیرفتن مسوولیت های متعدد که انسان از عهده ان بر نیاید و نپذیرفتن مسوولیت خارج از حد توان، از مواردی است که از سیرۀ اهل بیت (ع) استنتاج می شود. از مهمترین مباحث در سیرۀ اهل بیت (ع) ، جدیت و تلاش می باشد که بسیار مورد تاکید می باشد و اساس جهاد هم، همین مجاهدت خستگی ناپذیر و مستمر و بی وقفه می باشد. مدیریت صحیح در بکار گیری نیروها و امکانات و اعتماد به نیروهای مومن و کارامد و اولویت بندی درست کارها مولفه دیگر سیرۀ اهل بیت (ع) است. البته در این مقاله به گوشه ای کوچک از سیرۀ اهل بیت (ع) پرداخته شد و سعی شد به نکات مهم و کاربردی اشاره شود.
فهرست منابع:
1- قران کریم
2- اداره تبلیغات سپاه، معنویت بار مبنا و ذخیره لازم عوامل مسایل و عوامل افزایش، اداره تبلیغات سپاه، 1386، سوم.
3- باقی زاده ، رضا ، برگی از دفتر آفتاب ، 1388، تهران ، کمال اندیشه ، اول
4. حر عاملی، ،جهاد النفس، قم، نهاوندی، 1380، اول( ترجمۀ علی افراسیابی)
5.خامنه ای ، سید علی،انسان 250 ساله، تهران، ایمان جهادی، 1394، چهل و هفتم
6.دشتی، محمد، ترجمۀ نهج البلاغه، قم،مؤمنین، 1380،سوم
7.سید بن طاووس و کفعمی ، محاسبه النفس ، 1389، تهران، اشکذر، سوم(مترجم: سید علی احمدی)
8. شفیعی، عباس، سبک رهبری امام خمینی (ره)، قم، انتشارات امیر کبیر، 1387، اول.
9.طباطبایی، سید محمد حسین،سنن النبی،مشهد، استوار، 1388، اول
10- فرقانی، قدرت الله، دفاع در اسلام، تهران، اداره عقیدتی سیاسی سپاه، 1377، اول.
11.کریم خانی ، حمزه ، سفارش های قرآنی عارفان ، 1390،قم ، عطر یاس، اول
12- موسسه فرهنگی هنری قدر ولایت، ایمان و تقوا در رهنمودهای حضرت امام خمینی (ره)، تهران، موسسه قدر ولایت، 1388، اول.
13- مرندی، مهدی، سپاه پاسداران در اندیشه امام خمینی (ره)، تهران، موسسه تنظیم و نشر اثار امام خمینی (ره)، 1383، دوم.
14- معاونت تبلیغات سپاه (الف)، معنویت مهار مادیت و تربیت الهی انسان، تهران، بنیاد قران و عترت، 1389، اول.
15- معاونت تبلیغات سپاه (ب)، مدیریت ولایی، تهران، بنیاد قران و عترت، 1389، اول.
16- معتمد، عزت الله، باورها و رفتارهای متعالی، کتیبه گیل، 1388، اول.